Tsïmbalango tse kamakono ke LüMasaaba

1. Khuu soma ni khuu rona, khurakikha ni khu ŋaŋasa tsïmbalango, atweela ni khuu ŋaŋasa kamakono ke tsïmbalango itsio. Mabalango ye LüMasaaba, ni yio mamiitso we kamakono.

   
   

   Mu bükyiboole nga LüMasaaba ni luronewa, BäSungu baâ khuleekela khuu rambisa Mabalango ye LüSungu. Nenga mu ŋali, LüMasaaba luli ni kamakono ka buraawa, ka kaa kha li mu Mabalango ye LüSungu tta. Ari shiesi BäMasaaba bätaayi baâ khalawo, ni khuo khu khuähmbaasilisa busa ïsambo ye khuu ronamo tsïlomo tse LüMasaaba.

   Khakila utuya nga khuli ni tsïlomo ngali tsiesi khuborosa bürone. Tsïlomo nga:

   
   

   Masaba	=> mu shïfo shia Masaaba.
   Mbale	=> mu shïfo shia Mbaale.
   Wanale	=> mu shïfo shia Wanaale.
   Mungoma	=> mu shïfo shia Muŋoma.

   Kamasiina, khukakanikha pye. Ne khua kaborosa büroni bwako!

Ásikho, khu lüwande luno, kene utuyeo Mabalango ye LüMasaaba mu buïtsuffu.

2. Bäbandu, noola nga khutsya khu rekeelesanila mu bürone bwe LüMasaaba, khurakikha ni khuu ŋaŋasa ïsambo ingwalaafu i ye khuu bumbamo tsïlomo tse LüMasaaba. Niyo khuönga tsïlomo khuämisamo kyiminyele.

   Ïtsonga Ingwalaafu i ye LüMasaaba, ni yio mamiitso we khuu rona.

   
   Tsïlomo tse LüMasaaba, khutsibumba busa nga khuïyeetesa bïtsyo bya buraawa. Ïtsonga Ingwalaafu yiökesa bïtsyo shiina biesi khuönga ni ïsambo i ye khuu biöngamo.
   She khuu keleselakho:
   Iffe íMasaaba Mwombe, khuli ni kamasiina kano: Kuyimbo, Busima, Khabusi, Bukeni, Khaukha.
   
   Ari ïmenielesa kyiminyele kyino:
   Naanu ukhupiile Kuyimbo, küyimbo kuu boofu kuno?
   Ni uwe Busima, büsima bwa yaaya.
   Khäbusi kha Khabusi, khali khu lya Nabutama.
   Bäkhaana baa leereele Bukeni, bükeni.
   Khäukha khaäma khu luma Khaukha.
   
   Mu Tsonga Ingwalaafu, khuïyeetesa kamatondo (¨)khu khuökesa khuri ïlomooyo, ili shïshindu.
   Lundi, shïshindu khushitikiya imbuno.

Mabalango ye LüMasaaba nga ni imanyikhanile khu mbuka yino:

a	e	i	o	u
b	w	y
bb	p	v	f	m
d	t	l	r	n
z	s	ts	sh
j	c	g	k	ŋ
h	kh

*The Alphabet, Orthography and Literacy: The Case of LüMasaaba. By Professor Timothy Wangusa

Khu mbalango tsino, khulooselakho:

1. Namusyendo tse kamatondo.

ä

ë

ï

ö

ü

Tsïmbalango tse kamatondo tsino, khutsirambisa khu khuökesa bïbindu bino bibili:

• Ïlomo ii manyisa shïshindu. Kelesa - lümako, lïsiina, bäroni, nkl.*
  
• Ïlomo i ye khuu kambila. Kelesa - äburusa, ïsinga, ökesa, ësesa, nkl.
  Nga ïmbalango Namusyendo ikambila, khuleeyesa lïkono lye mbalangooyo.

2. Namusyendo tse tsïmboopo.

â

ê

î

ô

û

Tsïmbalango tsino, khutsirambisa khu khuökesa khuri shïkholwa shiâ bao khaale namwe shiâa wa, khuu kholekha.
Kelesa - "Baâ rambile mu shïlo.", "Khuâ kanikhile tsïŋano.", "Muâ koyele büsela.", nkl.

3. Namusyendo tse ïtsika ii lolele mu ngaakyi.

á

é

í

ó

ú

Tsïmbalango tsino, khutsirambisa khu khuökesa bïfo. Nga khua bumbiile tsïmbalango tsino khu lomo tsa Namasiina ni Nabindu, tsïlomo itsio tsiïkyela bïfo. Na shindi, khuniinisa lïkono lye mbalango.
Kelesa - ábülili, íbïkyele, íShikoye, nkl.
Ïmbalango é, khukyirambisa khu lomo khuu manyisa khuri, ïlomooyo ili lïkambila.
Kelesa:
• mähmbiile yaaya ïngokho - ise ni ye uu ähmbile.
• mähmbiilé yaaya ïngokho - mu mbuka ii birireo nga ndi khuu ähmba.

Ari ïmenielesa kyiminyele kyino, ubone ïsambo yiesi khurambisamo ïmbalango ye tsika khu khuökesa bïfo:
• Loma umusinde uu li átsye, atsye.
• Alobeele íSimu. [Aramile mu shïfo shiesi balanga bari "Simu"]
• Alobeele isimu. [Aramisile shïshindu shiesi balanga bari "simu"]

4. Namusyendo i yee tsika ii lolele ási.

è

Noola ili ïmbalango iimaliilisi khu lomo, shimanyisa shiri ïlomo iyio ili likambila, namwe khuu lomba. Na shindi, khukwiisa lïkono lye mbalango.
Kelesa - mähmbiilè, khuleerelè, bakoyelè, nkl.
• Mähmbiile ïmbusi yase, yia khalile kumukosi. - iwe ähmba ïmbusi.
• Khuleerelè ïndali ikyindi. - iwe leera ïndali.

Alio kamakono kakandi, kaesi khulanga khuri:

1. Nambasaana – Khu wambanisa kamakono ke tsïmbalango tsa Namusyendo tsi tsii londekhanile.
   

   "ae"	=> liwulilikhana nga "ee".
   "ai"	=> liwulilikhana nga "ii".
   "ui"	=> liwulilikhana nga "wi".

   Bu buïtsuffu bwe kamakono kano, butuyikhana khu lüwande lwa Nambasaana muu Tsonga Ingwalaafu.


2. Munaba – Tsïlomo tsino khutsibumba lwayo, nenga khutsinabila atweela nga khuli khuu kanikha.
   Kelesa - tsowa tsowanisa, niabula niabulila, lisa lisaka, nkl.

*nkl = ni khuu looselakho.